افزایش تولید گندم، سودآوری برای کشاورزان به دنبال نداشته است

منتشر شده در جمعه, 14 مهر 1396 12:04

به رغم استفاده بی رویه از آب ارزان و تخلیه منابع آبی، افزایش تولید گندم منجر به افزایش درآمد و سودآوری برای کشاورزان نشده است. کشت ارقام گندم حساس به خشکی بی توجه به شرایط اقلیمی ایران، به همراه استفاده از نهاده های پرهزینه ای  مانند کودهای شیمیایی و غیره موجب شده که قیمت خرید تضمینی هم نتواند هزینه های تولید را پوشش دهد. 

نرخ سودآوری بر اساس فرمول زیر محاسبه شده است:

معادله 1:

قیمت تمام شده‏ ی یک کیلوگرم - قیمت خرید تضمینی یک کیلوگرم = سودآوری یک کیلوگرم

به‏ طور معمول کشت دیم تنها بر مبنای استفاده از آب بارندگی و کاربرد حداقلی دیگر نهاده ‏ها تعریف می‏ شود. در این حالت بسته به مقاومت رقم کشت شده به تنش خشکی، عملکرد کمتری نسبت به شرایط کشت همان رقم تحت آبیاری به دست می‏ آید. اما در مقابل، کشت آبی به دلیل آبیاری منظم با استفاده از منابع آبی، افزایش عملکرد قابل ملاحظه ای را نسبت به کشت دیم نشان می‏ دهد (شکل 1). از طرفی قیمت تمام شده‏ ی یک کیلوگرم محصول بر اساس مجموع مخارجی چون هزینه‏ های مربوط به زمین، آب، نیروی کار، کود و بذر و نهاده‏ های مصرف شده ‏ی دیگر برای تولید محصول، به دست می ‏آید. با تقسیم مجموع این هزینه‏ ها به عملکرد (کیلوگرم در واحد هکتار)، می ‏توان قیمت تمام شده ی هر کیلوگرم محصول را محاسبه کرد. در این مطالعه با توجه به تعدد نهاده‏ های کشاورزی و نیاز به کار کارشناسی گسترده برای جمع‏ آوری داده‏ های مربوطه (مانند روش پیمایش و به‏ کارگیری تکنیک‏های آمارگیری از طریق پخش پرسشنامه‏ های تخصصی)، قیمت تمام شده از آمارهای وزرات جهاد کشاورزی استخراج شده است. به دلیل انتشار این قبیل محاسبه در بازه ‏ی سالهای زراعی 85-84 تا 91-90 بررسی سودآوری محصولات منتخب در 7 سال مذکور صورت گرفته است. با توجه به توضیحات ارائه شده و معادله 1 محاسبه سودآوری برای هر کیلوگرم گندم آبی و دیم انجام شده که در جدول 1 ارائه شده است.

جدول 1- سودآوری گندم در کشت آبی و دیم به ازای یک کیلوگرم^* محصول از سال 85 -84 تا 91-90

* قيمت تمام شده يك كيلوگرم محصولات سالانه منتخب، بدون احتساب محصول فرعي است. **ریال

منبع: وزارت جهاد كشاورزي، دفتر آمار و اطلاعات

شکل 1- عملکرد گندم در بازه‏ی زمانی 37 ساله

سودآوری در هر هکتار از کشت آبی ودیم گندم به شیوه ‏ی زیر محاسبه شده است:

معادله 2:

عملکرد (کیلوگرم در هکتار) × قیمت خرید تضمینی یک کیلوگرم = قیمت فروش محصول در هر هکتار

معادله 3:

هزینه تولید در هرهکتار - قیمت فروش محصول هر هکتار = سودآوری در هر هکتار

معادله 4:

100 × (هزینه تولید در هر هکتار- سودآوری در هر هکتار) = درصد سهم سود از هزینه تولید

نتایج حاصل از این محاسبات در جداول2 و 3 ارائه شده است.

جدول 2- سودآوری هر هکتار گندم در کشت آبی

*ریال **کیلوگرم

منبع: وزارت جهاد كشاورزي، دفتر آمار و اطلاعات

جدول 3- سودآوری هر هکتار گندم در کشت دیم

*ریال **کیلوگرم

منبع: وزارت جهاد كشاورزي، دفتر آمار و اطلاعات

همان‏طور که در نمودار شکل 1 نیز به‏ وضوح دیده می‏ شود، اختلاف عملکرد بین گندم در کشت آبی و دیم طی 37 سال گذشته بیش از 1 تن در هکتار بوده است. نکته‏ ی قابل تأمل، عدم بروز این اختلاف عملکرد در سود حاصله توسط کشاورزان بوده است. در حالیکه در بازه‏ ی 7 ساله‏ ی مورد بررسی، تولید گندم کشت آبی بین 3 تا 5 برابر تولید کشت دیم بوده است، سود گندم آبی به ازای هر کیلوگرم محصول در بیشترین حالت، تنها 1/6 برابر سود گندم دیم بوده است. البته در دو سال 89-88 و 91-90 سود کشت دیم از کشت آبی بیشتر بوده است. با توجه به فرمول محاسبه سودآوری (معادله 1) و یکسان بودن قیمت خرید تضمینی برای هر دو نوع گندم، تمرکز روی قیمت تمام شده تولید هر کیلوگرم گندم (تقسیم مجموع هزینه‏ های تولید بر عملکرد) قرار گرفته است. به عبارتی می ‏توان نتیجه گرفت که عملکرد بالای کشت آبی، به علت مخارج زیاد تولید، توان جبران هزینه‏ های کشاورزان را ندارد. محاسبه‏ سود حاصل از هر هکتار نیز این موضوع را تصدیق می ‏کند. زیرا در بهترین حالت، درآمد کشت آبی گندم تنها 56 درصد از هزینه‏ ها را جبران کرده است (جدول 2). این در حالیست که کشت دیم باز گشت 59 درصدی هزینه ‏ها را نیز نشان داده است (جدول3). البته به دلیل وابستگی کشت دیم به بارندگی، با وقوع خشکسالی و کاهش شدید عملکرد در دو سال زراعی 87-86 و 90-89 نه تنها سودی برای جبران مخارج تولید به دست نیامده بلکه زیان زیادی نیز به کشاورزان وارد شده است. در مقابل در بدترین حالت درآمد (سال زراعی 91-90)، هیچگاه کشت آبی سوددهی منفی نداشته و یا به عبارتی دامنه افت و خیز آن از کشت دیم کمتر بوده است. اما در کشت آبی نیز بررسی کاهش شدید سهم سود از هزینه ‏های دو سال 89 و 91 (56 درصد به 3 درصد) نشان می‏ دهد که هزینه‏ های تولید در هر هکتار به فاصله یک سال، 1/75 برابر رشد داشته است. این افزایش سریع هزینه‏ ها در کنار کاهش 24 درصدی عملکرد، فشار زیادی را به کشاورز تحمیل کرده است.

در یک پژوهش آماری تحلیل درآمد حاصل از تولید گندم در شهرستان مرودشت[1] (استان فارس)، سهم هر نهاده از کل هزینه‏ های تولید تخمین زده شده است. بر اساس این محاسبات پر هزینه ‏ترین نهاده‏ ها به ترتیب زمین (مربوط به اجاره بها 46 درصد از کل هزینه‏ ها)، نیروی کار (19 درصد)، ماشین آلات (15 درصد)، بذر (8 درصد)، کود(6 درصد)، آب (5 درصد، هزینه برق پمپ‏های استخراج آب از چاه و آبیاری مزرعه نیز لحاظ گردیده است) و سم (1 درصد) هستند (فلاحی 1387). لازم به ذکر است که نهاده کود بیشترین میزان واریانس (بیشترین میزان کران خطای برآوردی) را نسبت به دیگر نهاده‏ ها داشته که نشان‏دهنده‏ ی بیشترین میزان پراکندگی مصرف این نهاده در میان کشاورزان است. به‏ علاوه بررسی عملکرد گندم در یک بازه‏ ی زمانی 10 ساله و انطباق آن با مصرف کود نشان می‏ دهد که با وجود مزیت داشتن کاهش مصرف کودهای شیمیایی برای سلامت محصولات تولیدی،‌ به علت عدم معرفی جایگزین کودهای شیمیایی به کشاورز، استفاده بی‏ رویه از آنها موجب اخلال در تغذیه‏ ی گیاه شده و عملکرد و به دنبال آن تولید در هر هکتار کاهش یافته است (شکل 4). در نتیجه درآمد حاصل از فروش، سودی را برای کشاورزان به‏ همراه نداشته است (شکلهای 2  و 3 ). نکته قابل تأمل، قیمت بسیار پایین آب به عنوان حیاتی‏ ترین نهاده فعلی کشاورزی ایران نسبت به سایر نهاده‏ هاست. به عبارتی آب ارزان به مقدار زیاد مصرف شده، اما به علت خشکسالی و افزایش دما از یک سو و اثر تورم روی سایر نهاده‏ ها از سوی دیگر، قیمت خرید تضمینی هم نتوانسته هزینه‏ های تولید را پوشش دهد و در نتیجه سودی برای کشاورزان در پی نداشته است.

[1]  شهرستان مرودشت رتبه اول را در تولید گندم استان فارس دارد. استان فارس نیز با تولید بیش از 1 میلیون تن گندم، رتبه اول تولید گندم در کشور را داراست. همچنین از حدود 380 هزار هکتار زمین زیر کشت گندم بیش از 311 هزار هکتار آن کشت آبی بوده است. به همین علت می‏ توان نتیجه گرفت که بیشتر داده ‏ها با وجود تصادفی بودن آمارگیری، مربوط به گندم آبی بوده است.

شکل 2- تطبیق سودآوری در هکتار گندم در کشت آبی با سطح زیر کشت و تولید

شکل 3- تطبیق سودآوری در هکتار گندم در کشت دیم با سطح زیر کشت و تولید

شکل 4- تطبیق مقادیر کود شیمیایی توزیع شده، عملکرد و میانگین بارندگی در گندم