کشت جو نسبت به گندم نوسانات بسیار بیشتری را تجربه کرده است

منتشر شده در جمعه, 19 آبان 1396 18:38

کشت جو نسبت به کشت گندم (به خصوص کشت آبی) به علت عوامل اقتصادی مانند تورم و عدم تناسب قیمت خرید تضمینی با هزینه ها، نوسان بسیار بیشتری را تجربه کرده است. کشت ارقام پرعملکرد حساس به کم آبی در شرایط اقلیمی ایران و نیز وابستگی به استفاده از نهاده های پرهزینه ای مانند کودهای شیمیایی  موجب نوسانات شدید سودآوری کشت جو شده است. 

جو به عنوان دومین غله ایران از نظر سطح زیر کشت (20 درصد) و تولید ( 18 درصد) شناخته می‏شود. مانند بقیه غلات، در سال 60-59 افزایش چشمگیری در سطح زیر کشت جو به وجود آمده است. روند افزایشی سطح زیر کشت جو تنها تا سال 68-67 با 2651125 هکتار ادامه داشته است. پس از آن سال تا کنون سطح زیر کشت جو (کشت آبی و دیم) با وجود فراز و نشیب‏هایی در مسیر کاهش بوده است. بر اساس نمودار شکل 1 بیشترین کاهش سطح زیر کشت جو در سال زراعی 87-86 اتفاق افتاده است. این کاهش شدید، سطح زیر کشت جو کشور را به کمتر از سال 57 رسانده است. عمده‏ ی افت کشت جو نیز به علت کاهش حدود 50 درصدی زمین‏های زیر کشت دیم جو در این سال بوده است (وقوع خشکسالی دوم). سطح زمین‏های زیر کشت آبی جو، تغییرات کمتری داشته‏ است و پس از سال 77-76 (وقوع خشکسالی اول) نوسانات آن در محدوده‏ ی باریکی بوده است.

شکل 1- سطح زیر کشت جو به تفکیک کشت آبی و دیم در بازه ‏ی زمانی 37 ساله

شدیدترین کاهش سطح زیر کشت جو در دو سال زراعی 78-77 و 87-86 با درصد تغییرات 39- و 50- درصد رخ داده است. در هر دو سال عملکرد کشت دیم در واحد هکتار به نصف میزان سال قبل (500کیلوگرم در هر هکتار) کاهش یافته است. در سال 78-77 تغییرات عملکرد کشت آبی کم و در حدود 300 کیلوگرم بوده است. درصورتی‏که در خشکسالی دوم یعنی سال 87-86 عملکرد کشت آبی حدود 800 کیلوگرم کاهش یافته است و کاهش عملکرد کشت دیم حدود 600 کیلوگرم در هر هکتار بوده است. از سال 87-86 تا سال زراعی 93-92 (غیر از سال 89-88)، میزان تولید و عملکرد کاهش داشته است.

بررسی تغییرات تولید جو بر خلاف تغییرات سطح زیر کشت آن است. به عبارتی با وجود روند تقریباً کم نوسان کاهش سطح زیر کشت، تولید جو با تغییرات سینوسی شدیدی مواجه بوده است. همانطور که در شکل 2 نیز دیده می ‏شود، تولید جو بسیار متأثر از شرایط اقلیمی و آب وهوایی بوده است. به عبارتی دوره‏‏ های کاهش شدید تولید، با سال‏های کم باران مطابقت داشته است. این در حالیست که عملکرد (به‏ خصوص عملکرد آبی) غیر از سال‏های کم‏ باران، در حال رشد بوده است (شکل 3). در واقع می ‏توان نتیجه گرفت که افزایش تولید با وجود کاهش سطح زیر کشت، ناشی از استفاده از ارقام پر عملکرد در مزارع بوده است. اما کاهش‏ شدید تولید و عملکرد‌ در زمان‏های خشکسالی، نشان‏ ‏دهنده‏ ی حساسیت بالای این ارقام به کم ‏آبی است.

 شکل 2- تولید جو به تفکیک کشت آبی و دیم در بازه ‏ی زمانی 9 ساله

 شکل 3- تغییر عملکرد جو به تفکیک کشت آبی ودیم در واحد هکتار در بازه ‏ی زمانی 9 ساله

نرخ سودآوری جو به ازای یک کیلوگرم نیز از تفاضل قیمت خرید تضمینی یک کیلوگرم از قیمت تمام شده ‏ی تولید یک کیلوگرم محصول جو محاسبه شده است. همان‏طور که انتظار می‏رود، در سال زراعی 87-86 به علت کاهش 78 درصدی تولید در کشت دیم و همچنین کاهش 31 درصدی تولید در کشت آبی، قیمت تمام شده‏ ی هر کیلوگرم محصول افزایش یافته و در نتیجه کشاورز در این سال در کشت دیم و آبی به ازای هر کیلوگرم محصول، به ترتیب 360 و 12 تومان ضرر کرده است (جدول 1).

جدول 1- سودآوری یک کیلوگرم جو* به تفکیک کشت آبی و دیم از سال 85-84 تا سال 91-90

* قيمت تمام شده يك كيلوگرم محصولات سالانه منتخب، بدون احتساب محصول فرعی است. **ریال

منبع: وزارت جهاد كشاورزی، دفتر آمار و اطلاعات

جدول 2- سودآوری هر هکتار جو در کشت آبی

*ریال **کیلوگرم

منبع: وزارت جهاد كشاورزی، دفتر آمار و اطلاعات

جدول 3- سودآوری هر هکتار جو در کشت دیم

*ریال **کیلوگرم

منبع: وزارت جهاد كشاورزی، دفتر آمار و اطلاعات

سودآوری تولید جو در هر هکتار نیز مانند گندم محاسبه شده است. مقایسه جدول سودآوری جو با جدول مربوط به گندم نشان می‏دهد که کشاورزان حتی در کشت آبی جو هم سود زیادی بدست نیاورده‏ اند. در واقع از یک طرف هزینه زیاد تولید در هر هکتار کشت آبی جو (حتی قبل از بالا رفتن نرخ ارز) و از طرف دیگر کم بودن قیمت خرید تضمینی باعث شده است که در بهترین حالت در سال 89-88 تنها 18 درصد از هزینه ‏های کشاورز جبران شود. بر خلاف گندم که فقط در کشت دیم سودآوری منفی نشان می‏دهد، در مورد جو حتی کشت آبی هم زیان‏ آور بوده است (جداول 2 و 3). تفاوت دیگری که در مقایسه انطباق تولید با سودآوری در جو (اشکال 4 و 5) با نمودارهای مشابه آن در گندم مشاهده می‏شود، عدم هماهنگی روند سودآوری با سطح زیر کشت و تولید است. به‏ عبارتی در هر دو نوع گندم آبی و دیم، همراه با افزایش تولید سودآوری هم افزایش یافته و با افت تولید سودآوری نیز کاهش یافته است. اما بر خلاف انتظار، در کشت جو آبی در سال زراعی 87-86 با وجود کاهش تولید، سودآوری افزایش و در سال بعد یعنی 88-87 با وجود افزایش تولید، سودآوری کاهش یافته است. داده‏ های جدول 2 نشان می‏دهد که در سال 87-86 با وجود رشد 1/1 برابری هزینه‏ های تولید نسبت به سال قبل، افزایش قیمت خرید تضمینی تا حدود 1/6 برابر سال قبل تا اندازه ‏ای مانع ضرر ناشی از کاهش عملکرد شده است. اما در سال بعد با اینکه اندکی در تولید جو آبی بهبودی حاصل شده است ولی افزایش 1/6 برابری هزینه‏ های تولید از یک سو و کاهش قیمت خرید تضمینی از سوی دیگر، زیان زیادی را به زارعین وارد کرده است. در سال 90-89 مجموع تمام عوامل مطرح شده شامل کاهش عملکرد (738 کیلوگرم در هکتار)، افزایش هزینه‏ ها (1/6 برابر سال قبل) و عدم تناسب رشد قیمت خرید تضمینی با هزینه ‏ها (1/1 برابر سال قبل) موجب سنگین ‏ترین زیان وارده طی بازه مورد بررسی شده است. در سال 90-89 که بعد از سال خشکسالی 87 کمترین میزان عملکرد مشاهده می‏شود، همزمان با شدیدترین کاهش (41 درصد) توزیع کود شیمیایی از سال 83 تا 93 بوده است ( شکل 6). در سال بعد با حفظ تقریبی توزیع کود، تولید و عملکرد هم اندکی افزایش یافته که نتیجه آن کاهش زیان‏دهی جوکاران بوده است. البته در سال 89-88 با افزایش عملکرد و رشد متعادل‏تر هزینه‏ های تولید در هر هکتار از کشت جو، درآمد حاصله توانسته 18 درصد از مخارج کشت و کار جو آبی را به زارعین بازگرداند (جدول 2). در نقطه مقابل، کشت دیم جو شرایط بهتری نسبت به کشت جو آبی داشته است. این به معنی درآمد ریالی بیشتر نیست، بلکه به عبارتی در سال 89-88 که بیشترین درآمد کشت آبی حاصل شده، در کشت دیم هم بیشترین میزان درآمد ثبت شده است که البته تا حدودی از در آمد کشت جو آبی کمتر بوده است. اما همین درآمد در کشت جو دیم توانسته 51 درصد هزینه ‏های تولید را به کشاورز بازگرداند. در واقع با وجود 2/6 برابر بودن عملکرد کشت آبی نسبت به دیم، بیشتر بودن هزینه‏ های تولید به علت کاربرد گسترده ‏تر نهاده‏ ها تا حدود 3/5 برابر هزینه‏ های جو دیم، موجب اختلاف سهم سود از هزینه ‏ها شده است. در نهایت می‏توان گفت کشت جو نسبت به کشت گندم (به خصوص در کشت آبی) به علت عوامل اقتصادی مانند تورم و عدم تناسب قیمت خرید تضمینی با هزینه ‏ها، نوسانات بسیار بیشتری را تجربه کرده است.

شکل 4- تطبیق سودآوری در هکتار کشت جو آبی با سطح زیر کشت و تولید

شکل 5- تطبیق سودآوری در هکتار کشت جو دیم با سطح زیر کشت و تولید

شکل 6- تطبیق مقادیر کود شیمیایی توزیع شده، عملکرد و میانگین بارندگی در جو