زراعت و تولید چغندرقند طی 37 سال گذشته با روند رو به کاهش همراه بوده است

منتشر شده در جمعه, 03 آذر 1396 23:53

 روند رو به کاهش زراعت چغندرقند طی 37 سال گذشته بیش از همه متأثر از کم آبی بوده است. وجود بیماری ریزومانیا در مزارع ایران و ضرورت استفاده از ارقام مقاوم به بیماری که عمدتاً از اروپا وارد شده و نیاز آبی بالایی دارند، موجب محدودترشدن هرچه بیشتر سطح زیرکشت و به دنبال آن تولید چغندرقند شده است. 

گیاه صنعتی چغندرقند از مهمترین منابع تولید شکر در جهان است. زراعت چغندرقند مانند ذرت دانه‏ ای بر پایه ‏ی کشت آبی استوار است. سیر نزولی کاهش سطح زیر کشت چغندرقند زودتر از گیاهان روغنی و از سال 70 آغاز شده است. طی سال 70 مساحت کل زمینهای زیرکشت چغندر حدود 200 هزار هکتار بوده است. در دوره ی 75-74 تا 86-85 روند سطح زیر کشت چغندرقند، با وجود نوسان در حال نزول بوده است. بیشترین تغییر طی این سالها در سال 87-86 رخ داده است که طی این سال سطح زیرکشت چغندر با سقوط 67- در صدی از 150 هزار هکتار به 50 هزار هکتار رسیده است (شکل 1). درحالیکه مساحت زمینهای زیر کشت چغندرقند در سال 93 به 97 هزار هکتار ( کمتر از سطح زیر کشت سال 57) کاهش یافته است.

شکل 1- سطح زیر کشت چغندرقند در بازه‏ ی زمانی 37 ساله

همان طور که در نمودار شکل 3 ملاحظه می‏ شود، عملکرد چغندرقند در واحد هکتار طی بازه ‏ی زمانی 37 ساله مورد بررسی در حال افزایش بوده است. در نتیجه انتظار می‏رود که تولید کلی چغندرقند نیز از همین روند پیروی کند. ولی نمودار شکل 2 بر خلاف وضعیت مورد انتظار است. در واقع از سال زراعی 57-56 تا سال 85-84 تولید بر اساس یک الگوی سینوسی افزایش داشته است. از سال 86-85 این رشد متوقف شده و با بروز خشکسالی در سال 87-86 تولید درست به اندازه ‏ی کاهش سطح زیر کشت به میزان 68- درصد نسبت به سال پیش کاهش داشته است (شکل 2). نکته جالب توجه این است که حتی در این سال هم عملکرد در هکتار همچنان مثبت بوده و با تولید 33 هزار کیلوگرم محصول در هکتار تغییری نسبت به سال قبل نداشته است. این وضعیت نشان دهنده ‏ی استفاده از ارقام پرعملکرد و مقاوم به بیماری ریزومانیا (شایع‏ترین بیماری مزارع چغندرقند و عامل محدودکننده‏ ی کشت آن) است. در واقع علت افت تولید، کاهش 68 درصدی سطح زیر کشت چغندر بوده است. از آنجا که تولید چغندرقند به آب وابسته است، عدم تأمین منابع آب کافی نیز می‏تواند از دلایل کاهش شدید سطح زیر کشت بوده باشد. با توجه به آلوده بودن مزارع کشور به ویروس عامل بیماری ریزومانیا و وابستگی شدید به واردات ارقام مقاوم به بیماری از کشورهای اروپایی مانند بلژیک این بحران تشدید شده است. به عبارت دیگر چون احتمالاً ارقام وارداتی با شرایط اقلیمی ایران سازگار نیستند، برای رشد خود به آب بیشتری نیاز دارند. در سال 90-89 با دو برابر شدن سطح زیر کشت و افزایش حدود 10 هزار کیلوگرمی محصول، تولید چغندرقند 21 درصد افزایش یافته است که باز هم جبران کاهش 68 درصدی سابق را نکرده است. بررسی واردات بذر نشان می‏ دهد که واردات بذر چغندرقند در سال 89 نسبت به 88 با رشد دوبرابری به 169 تن رسیده است.

شکل 2- تولید چغندرقند در بازه ‏ی زمانی 37 ساله

شکل 3- عملکرد چغندرقند در واحد هکتار در بازه ‏ی زمانی 37 ساله

با وجود مشکلات زیاد پیش روی کشت چغندرقند، به‏ علت افزایش قیمت خرید تضمینی و استفاده از ارقام مقاوم اصلاح شده (عمدتاً وارداتی)، روند سودآوری تولید در واحد هکتار و همچنین سودآوری به ازای تولید هر کیلوگرم محصول چغندرقند صعودی بوده است. با این وجود تا قبل از سال 91-90 سودآوری به اندازه‏ ی هزینه‏ های تولید نبوده است. در سال 91-90 علاوه بر اینکه تمام هزینه ‏های تولید به کشاورز بازگشته است، بلکه سود خالص هم از کشت چغندرقند حاصل شده است (جدول 1).

جدول 1- سودآوری چغندرقند از سال 85-84 تا 91-90

*ریال

جدول 2- سودآوری هر هکتار چغندرقند

*ریال **کیلوگرم

همانطور که در نمودار شکل 4 نیز به‏ خوبی مشاهده می ‏شود، روند صعودی سودآوری چغندرقند هیچ انطباقی با روند سطح زیر کشت و تولید آن ندارد (از این نظر در بین گیاهان زراعی بی‏ نظیر است). با نگاه دقیقتر به جدول 2 می‏ توان دریافت که بر خلاف دیگر گیاهان زراعی بررسی شده، هزینه‏ های تولید تقریباً با یک روند متعادل رشد همراه بوده است (هرسال نسبت به سال قبل حدود 1/2 رشد داشته است). در مقابل قیمت خرید تضمینی هم با همین روند افزایش داشته است. بنابراین از جهت مشوقهای اقتصادی نیز چغندرقند نمونه کم نظیری در بین گیاهان زراعی حتی در مقایسه با گندم محسوب می ‏شود. در نتیجه کاهش سطح زیر کشت و تولید چغندرقند را باید در مشکلات دیگری که کشاورزان با آن مواجهند جستجو کرد که از مهم‏ترین آنها می ‏توان کمبود منابع آبی و آلوده بودن مزارع به بیماری ریزومانیا را نام برد.

شکل 4- تطبیق سودآوری چغندرقند با سطح زیر کشت و تولید