نوسانات تولید حبوبات؛ متأثر از کم آبی، بیماریهای گیاهی و تورم

منتشر شده در شنبه, 04 آذر 1396 16:47

در گروه حبوبات، نخود علاوه برآنکه در طب سنتی ایران به مصرف آن توصیه شده است،‌ بیشترین سهم را نیز در سطح زیر کشت و تولید داراست. وابستگی تولید حبوبات به زراعت دیم و تأثیرپذیری این نوع زراعت از تغییرات جوی از سویی و کشت ارقام حساس به خشکی و بیماریهایی مانند برق زدگی و پژمردگی فوزاریومی و ویروسی و افزایش تورم از سوی دیگر، تولید، عملکرد و سودآوری این محصولات و به طور ویژه نخود را تحت تأثیر قرار داده است.

همان‏طور که در جداول و نمودارهای سطح زیر کشت (جدول 1 و شکل 1) و تولید (جدول 2 و شکل 2) حبوبات قابل مشاهده است، نخود به‏ عنوان محصول عمده‏ ی این زیرگروه شناخته می‏ شود. بررسی سطح زیر کشت حبوبات نشان می ‏دهد که روند سطح زیر کشت لوبیا و سایر حبوبات تقریباً ثابت و بدون تغییر بوده است. در حالی‏که عدس به‏ عنوان محصول دوم این زیرگروه همانند نخود، کاهش سطح زیر کشت را تجربه کرده است. البته کاهش سطح زیر کشت عدس دیرتر از نخود و در سال 87-86 هم‏زمان با وقوع خشکسالی اتفاق افتاده است. کاهش سطح زیر کشت نخود از سال 75-74 (کاهش بارندگی) آغاز شده است. با بهبود شرایط جوی از سال 80-79 سطح زیر کشت کمی افزایش یافته است.

جدول 1- متوسط و دامنه تغييرات سهم سطح زیر کشت هریک از حبوبات به كل محصولات حبوبات

*هزار هکتار

شکل 1- سهم سطح زیر کشت هریک از حبوبات از کل محصولات حبوبات

جدول 2- متوسط و دامنه تغييرات سهم ميزان توليد هر یک از حبوبات از كل محصولات حبوبات

*هزار تن

شکل 2- سهم تولید هریک از محصولات حبوبات از کل محصولات حبوبات

شکل 3- نوسانات سطح زیر کشت حبوبات مختلف در بازه ‏ی زمانی 37 ساله

از نظر تولید نیز نخود جایگاه اول را در زیر گروه حبوبات داراست. بررسی روند تولید نخود، دو شکاف عمیق را در سالهای 76-75 و 87-86 نشان می‏دهد (شکل 4). در واقع به‏ علت وابستگی تولید حبوبات به زراعت دیم و تأثیرپذیری این نوع زراعت از تغییرات جوی، در دوره‏ های خشکسالی که اوج آنها در سالهای مذکور رخ داده است،‌ می ‏توان به عدم به‏ کارگیری راهکارهای افزایش دهنده‏ ی عملکرد مانند استفاده از ارقام مقاوم به خشکی پی برد. همچنین صباغ‏پور و همکاران، حساسیت ارقام مورد استفاده در مزارع نخود ایران را به بیماری‏های برق‏ زدگی و پژمردگی فوزاریومی و ویروسی گزارش کرده‏ اند (صباغ‏پور و همکاران، 1381). به‏ طورکلی بررسی عملکرد 37 ساله نخود نشان می‏دهد که بر خلاف دیگر محصولات زراعی، هیچ‏یک از دو نوع کشت آبی و دیم، افزایش عملکرد محسوسی طی سالهای مورد بررسی نداشته ‏اند. به ‏عبارت دیگر ارقام نخود اصلاح ژنتیکی شده‏ ی مناسبی به کشاورزان معرفی نشده است.

بررسی نمودار روند تولید لوبیا به‏ عنوان محصول دوم زیرگروه حبوبات نیز شکاف‏هایی را نشان می‏دهد که نسبت به نخود باریک‏تر هستند (شکل 4). به ‏عبارت دیگر پس از افت تولید، بلافاصله تولید در سال بعد به مسیر خود بازگشته است. با وقوع خشکسالی شدید در سال 87-86 جبران تولید لوبیا بر خلاف سه دهه‏ ی گذشته، کندتر اتفاق افتاده است. تولید عدس نیز پس از کاهش در سال 87-86، تا سال 93-92 روند کاهشی داشته است.

شکل 4- تولید محصول حبوبات مختلف طی بازه‏ ی زمانی 37 ساله

بررسی عملکرد نخود نشان می‏ دهد که در سال 87-86 عملکرد در واحد هکتار افزایش داشته است (شکل 5). همچنین به علت کاهش هزینه ‏های تولید در هر هکتار، سود خالص مناسبی به خصوص در کشت‏های آبی گزارش شده است. در واقع کاهش تولید در سال 87-86 ناشی از کاهش سطح زیر کشت نخود به علت خشکسالی بوده است. افزایش ناگهانی تورم در سال زراعی 91-90 بیشترین میزان تأثیر سوء را بر زراعت نخود داشته است. در این سال در هر هکتار کشت آبی خسارتی حدود 2 میلیون تومان به کشاورزان وارد شده است. این خسارت شدید با وجود کاهش نه چندان زیاد عملکرد (حدود 0/8 نسبت به سال قبل)، ناشی از افزایش بیش از 4 برابری هزینه‏ ها در هر هکتار و در نتیجه افزایش قیمت تمام شده‏ ی هر کیلوگرم محصول بوده است. خسارت در کشت دیم به علت افزایش 1/3 برابری هزینه‏ ها، بسیار کمتر و در حدود 100 هزار تومان در هر هکتار بوده است. در واقع می ‏توان گفت یک عامل منفی مؤثر بر کشت نخود علاوه بر خشکسالی، تورم کنترل نشده و عدم رشد متناسب قیمت خرید همراه با تورم بوده است (جداول 3 تا 5 و نمودار شکل‏های 6 و 7).